സിനിമയിലെ പ്രതിമയും രാജകുമാരിയും

കഥാപാത്രങ്ങൾ ഒന്നുമില്ലാത്തതായി, കാണികൾ മാത്രമുള്ളതായി, ചില സിനിമകൾ ഞാനനുഭവിച്ചിട്ടുണ്ട്. എപ്പോഴും അതെന്നെ ഓർമിപ്പിക്കുന്നത് 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വൻ' എന്ന സിനിമയാണ്. പത്മരാജന്റെ അവസാനത്തെ സിനിമ. അല്ലെങ്കിൽ പത്മരാജന്റെ ആദ്യത്തെയും അവസാനത്തെയും സിനിമ. അപ്പോൾ ഒരു ചോദ്യം ഉത്ഭവിക്കുന്നു. ആ സിനിമയിൽ നമ്മൾ കണ്ട മറ്റുള്ളവർ, ഭാമ, അവളുടെ അമ്മ സരസ്വതി, അച്ഛൻ ഗോപാലകൃഷ്ണൻ നായർ, ഭാമയെ വിവാഹം ചെയ്യാൻ ആഗ്രഹിച്ചിരിക്കുന്ന പ്രദീപ്, അവരൊക്കെ ആരാണ്? കഥാപാത്രങ്ങളല്ലെങ്കിൽ? ശരിയാണ്. അവരൊക്കെയും ആ സിനിമയിൽ ഉണ്ട്. കഥാപാത്രങ്ങളായല്ലാതെ. കാണികളായി. അവരൊക്കെയും കണ്ടതും അനുഭവിച്ചതും പ്രദർശനശാലയിൽ എത്തിപ്പെട്ട മറ്റു പ്രേക്ഷകരെപ്പോലെ ഗന്ധർവ്വനെയാണ്. ഗന്ധർവ്വൻ എന്ന ഒരേയൊരു കഥാപാത്രം മാത്രമുള്ള സിനിമ. പത്മരാജനാണ് ആ സിനിമയിൽ ഗന്ധർവ്വന്റെ വേഷം അഭിനയിച്ച നടൻ. അപ്പോൾ നിതീഷ് ഭരദ്വാജ്? അല്ല. അയാൾ ഒരു ശരീരം മാത്രമാണ്. ആ രൂപത്തെ ചലിപ്പിച്ച രൂപകം പത്മരാജനാണ്. അതിനപ്പുറം ഒരു കലാകാരന് തന്റെ കലാമാദ്ധ്യമത്തോട് മറ്റൊന്നും പറയാനില്ലെന്ന മട്ടിൽ അതിനുശേഷം പത്മരാജൻ അന്തർദ്ധാനം ചെയ്യുകയും ചെയ്തു.

"ചിത്രശലഭമാകാനും മേഘമാലകളാകാനും മാനാകാനും മനുഷ്യനാകാനും" കഴിയുന്നത് ഒരു കലാകാരനു മാത്രമാണെന്ന വെളിപാടുകൾ ഇപ്പോഴും ഞാൻ ഗന്ധർവ്വന്റെ ആസ്വാദകനെ പിന്തുടരുന്നു. ഒരുപക്ഷേ പത്മരാജന്റെ അവസാനസിനിമയിലെ പത്മരാജന്റെ നടന വിസ്മയം കാണുകയും അനുഭവിക്കുകയും ചെയ്തത് പ്രദർശനശാലയിലെ കാണികളെപ്പോലെ ചിത്രത്തിലെ ഭാമയോ മറ്റു കഥാപാത്രങ്ങളോമാത്രമായിരിക്കില്ല.മറ്റ് അനേകം പത്മരാജൻ സിനിമകളിലെ കഥാപാത്രങ്ങളും, 'ഇന്നലെ'യിലെ നരേന്ദ്രൻ, 'മൂന്നാംപക്ക'ത്തിലെ മുത്തച്ഛൻ, 'മുന്തിരിത്തോപ്പുകളിലെ'സോളമൻ,'തൂവാനത്തുമ്പികളി'ലെ ജയകൃഷ്ണൻ, 'തകര'യിലെ സുഭാഷിണി, അങ്ങനെ പലരും ആ പ്രദർശനശാലയിലെ നിശ്ശബ്ദ സാന്നിദ്ധ്യമായിട്ടുണ്ടാവും. "എനിക്ക് ഈ ഭൂമിയെ വിട്ടു പോകാൻ തോന്നുന്നില്ല" എന്ന് അമർത്തിപ്പിടിച്ച ഒരു നിലവിളി പോലെ ഞാൻ ഗന്ധർവ്വൻ സിനിമയിലെ ഒരേയൊരു കഥാപാത്രം അയാളുടെ ഇഹലോക ജീവിതത്തോടുള്ള അവസാനത്തെ സത്യപ്രസ്താവംനടത്തുമ്പോൾ ഒരുപക്ഷേ പ്രദർശനശാലയിലെ മറ്റു കാണികളെപ്പോലെ അവരും അറിയാതെ നിസ്സഹായരായിട്ടുണ്ടാവും. തേങ്ങിപ്പോയിട്ടുണ്ടാവും. അവരെ സൃഷ്ടിച്ചതിന്റെ കുറ്റത്തിന്, അല്ലെങ്കിൽ അവരോടൊപ്പം ഭൂമിയിലെ ഏതാനും മനോഹരമായ നിമിഷങ്ങൾ ചെലവിട്ടതിന്റെ കുറ്റത്തിനാണ്, അയാൾ കണ്ടെത്തപ്പെട്ടതെന്നും തിരിച്ചു വിളിക്കപ്പെട്ടതെന്നും ശിക്ഷിക്കപ്പെട്ടതെന്നും മനസ്സിലാക്കുമ്പോൾ നിശ്ശബ്ദതയുടെ ഭാരമേറുന്ന ചുവടുവെപ്പുകളുമായി,കനംപിടിച്ച മനസ്സുമായി,പ്രദർശനശാല വിട്ടുപോന്നത് നമ്മൾ മാത്രമായിരിക്കില്ല. തിരിഞ്ഞു നോക്കിയാൽ ആ കഥാപാത്രങ്ങളിൽ ഏറെപ്പേരെയും നമുക്ക് ആ ആൾക്കൂട്ടത്തിൽ കണ്ടെത്താൻ കഴിഞ്ഞേക്കും.

എല്ലാ സത്യസന്ധമായ കലാപ്രവർത്തനങ്ങളും അവസാനിക്കുന്നത് ഉള്ളിലേക്ക് തിരിച്ചുവെച്ച നോട്ടത്തിലാണെന്ന് ഓർമ്മപ്പെടുത്തിയ ഒരു സിനിമ കൂടിയായിരുന്നു എന്നെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വൻ'. പണ്ട് സ്കൂൾ വിദ്യാർത്ഥിയായിരിക്കുന്ന കാലത്ത്കലോത്സവവേദികളുടെ മുന്നിൽ ഒരു കാഴ്ചക്കാരനായി ഞാൻ ചെന്നിരിക്കാറുണ്ടായിരുന്നു. പാട്ട്, നൃത്തം, നാടകം, കഥാപ്രസംഗം....എല്ലാ വേദികളിലും ഒന്നിലേറെ മത്സരാർത്ഥികൾ. വീണു കിടക്കുന്ന കർട്ടനുപിന്നിൽ നിന്ന് ഏതോ ഒരു അദ്ധ്യാപകനോ ഒരു അദ്ധ്യാപികയോ അടുത്തതായി വേദിയിൽ എത്തുന്ന മത്സരാർത്ഥിയുടെ ചെസ്റ്റ് നമ്പർ ഉച്ചഭാഷിണിയിലൂടെ വിധികർത്താക്കളുടെ ശ്രദ്ധയ്ക്കായി ഉറക്കെ വിളിച്ചു പറയും. “ജഡ്ജസ് പ്ലീസ് നോട്ട്. ചെസ്റ്റ് നമ്പർ...... ഓൺ ദി സ്റ്റേജ്.” ചിലപ്പോൾ അറിയിപ്പിനു ശേഷവും കർട്ടൻ ഉയർന്നെന്നു വരില്ല. വീണ്ടും അറിയിപ്പുകൾ മുഴങ്ങും. “ചെസ്റ്റ് നമ്പർ പ്ലീസ് കം ടു ദ സ്റ്റേജ്.” അത്തരം അറിയിപ്പ് രണ്ടോ മൂന്നോ തവണ മുഴങ്ങിയശേഷം അവസാനം കേൾക്കുന്നത് ഇങ്ങനെയായിരിക്കും."ചെസ്റ്റ് നമ്പർ..... ദി ലാസ്റ്റ് ആൻഡ് ഫൈനൽ കോൾ."

അതെ, ദി ലാസ്റ്റ് ആൻഡ് ഫൈനൽ കോൾ.

അതിനപ്പുറം അറിയിപ്പുകൾ ഒന്നുമില്ല. സമയങ്ങളില്ല, വേദികളില്ല, കാണികളില്ല, ശബ്ദവും വെളിച്ചവും ഇല്ല. ഒരിക്കലും ഉയരാൻ ഇടയില്ലാത്ത ഇരുണ്ട ഒരു യവനിക മാത്രം. പത്മരാജന് മാത്രമല്ല സ്വന്തം കലയെ മറ്റെല്ലാത്തിനും ഉയരത്തിൽ ജീവിതത്തിൽ പ്രതിഷ്ഠിച്ച എല്ലാ മാസ്റ്റേഴ്സിനും സംഭവിക്കുന്നത് അതാണ്.

എല്ലാ മാസ്റ്റേഴ്സുംഅവരുടെ സഫലമായ കലാജീവിതത്തിന്റെ അവസാനം അവനവനെക്കുറിച്ചുള്ള വെളിപ്പെടുത്തൽ നടത്തി അന്തർദ്ധാനം ചെയ്യുന്നു. അതിനപ്പുറം അവർക്ക് ലോകത്തോട് മറ്റൊന്നും പറയാനില്ലാത്തതുപോലെ. ഇതുവരെ ഞാൻ ആവിഷ്കരിച്ചത്, പ്രിയപ്പെട്ട പ്രേക്ഷകരെ, നിങ്ങൾ അടങ്ങുന്ന നിങ്ങളുടെ ജീവിതം ആയിരുന്നെങ്കിൽ, അതിലൊക്കെയും ഒരു കാണിയായി ഞാൻ ഉണ്ടായിരുന്നെങ്കിൽ, ഇത് അവസാനം നിങ്ങൾക്ക് ഞാൻ അടങ്ങുന്ന, ഞാൻ മാത്രമടങ്ങുന്ന, എന്റെ ഏകാംഗസിനിമ,എന്റെ ഏകാന്ത ജീവിതം, എന്ന വെച്ചുനീട്ടലിൽ അവർ പിൻവാങ്ങുന്നു. അടുത്തുവരുന്ന മരണത്തിന്റെ കാലടിയൊച്ചകൾ അബോധമായി തിരിച്ചറിയുമ്പോൾ, സഫലമായ കലാജീവിതം പൂർത്തിയാക്കിയ കലാകാരന്മാരുടെ അവസാന സൃഷ്ടികൾ അവരുടെ ആത്മഹത്യാക്കുറിപ്പുകളായി മാറുന്നു. തന്റെ ജീവിതത്തിനും മരണത്തിനും, മറ്റാരും ഉത്തരവാദി അല്ലെന്നതു പോലെ. ഗന്ധർവ്വനിൽ നിന്ന് ഒച്ചകൾ പിഴുതെടുക്കുമ്പോൾ, അയാളുടെ ശരീരത്തിൽ ചാട്ടവാറുകൾ വീഴുമ്പോൾ, "എത്ര കണ്ണീർ വീണു ക്ലേശിപ്പതെങ്കിലും തൃപ്തിയായീല ഈ മണ്ണിലെ ജീവിതം" (ഡി. വിനയചന്ദ്രൻ ) എന്നാണ് ഗന്ധർവ്വൻ തിരിച്ചറിയുന്നത്.

കോടി വർഷങ്ങൾ ഭൂമിയിൽ ശാപഗ്രസ്തമായി അലഞ്ഞു തിരിയുക എന്നതാണ് ഗന്ധർവ്വന്മാരുടെ ശാപം എന്ന് പത്മരാജൻ തന്റെ അവസാന ചലച്ചിത്രത്തിൽ എഴുതിവെച്ചത് കലാകാരന്മാരെക്കുറിച്ചു കൂടിയായിരിക്കും. ശാപങ്ങളുടെ ഓർമ്മ മാത്രം പേറിയുള്ള ഈ ജീവിതത്തിൽ ഗന്ധർവ്വന് വിട്ടുപോന്ന സ്വർഗ്ഗത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ഓർമ്മകളില്ല. ഭൂമിയിൽ താൻ കീഴടക്കിയ കന്യകമാരുടെ ഓർമ്മകളില്ല. സ്വർഗ്ഗത്തിലേക്ക് തിരികെ ചെല്ലുമ്പോൾ ഭൂമിയെക്കുറിച്ചുള്ള ഓർമ്മകളുമില്ല. ഓർമ്മകൾ പിഴുതെടുക്കപ്പെടുന്നു എന്നതാണ് ഗന്ധർവ്വന്റെ ഏറ്റവും വലിയ ശാപം. സമാനമായ പ്രതിസന്ധിയാണ് കലാകാരൻ അഭിമുഖീകരിക്കുന്നതെന്ന തോന്നൽ പത്മരാജന് തന്റെ അവസാന സിനിമ എഴുതുമ്പോൾ ഉണ്ടായിരുന്നിരിക്കും. ഒരു എഴുത്തുകാരന്, ഒരു ചലച്ചിത്രകാരന്,ഓരോ പുതിയ സൃഷ്ടിയും വെല്ലുവിളിയാണ്. അതിനുമുമ്പ് താൻ കീഴടക്കിയ പ്രമേയങ്ങളെ ഒന്നും ആ നിമിഷം അയാൾക്ക് ഓർമ്മിക്കാൻ പാടില്ല. ഓരോ സൃഷ്ടിയും പൂർത്തീകരിക്കുമ്പോൾ പഴയതിന്റെ ഓർമ്മകൾ തുടച്ചു കളയാൻ അയാൾ ബാദ്ധ്യസ്ഥനാണ്. ഭൂമിയിലെ ജീവിതം പൂർത്തിയാക്കി മടങ്ങുമ്പോൾ മരണശേഷവും തന്റെ സൃഷ്ടികളിലൂടെ താൻ ഓർമ്മിക്കപ്പെടുമോ എന്ന ആധിപൂണ്ട ചിന്ത കലാകാരനെ ഭരിക്കുന്നു. ഉത്തമമായ കല എന്നത് കാലത്തോടുള്ള ഏറ്റുമുട്ടലാണെന്ന് പണ്ടേ പറഞ്ഞുവെയ്ക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു. അതുകൊണ്ടാണ് മിലൻ കുന്ദേര സമഗ്രാധിപത്യത്തിനെതിരെയുള്ള തന്റെ പുസ്തകത്തിന് 'ആഹ്ലാദത്തിന്റെയും മറവിയുടെയും പുസ്തകം' എന്നുപേരിട്ടത്. അബോധമായിട്ടാണെങ്കിലും തന്റെ കലാജീവിതത്തിന്റെ അവസാനം ‘ഞാൻ ഗന്ധർവ്വൻ’ എന്ന സിനിമയിലൂടെ മറവികളെ ഭയക്കുന്ന, ഓർമ്മകൾ പിഴുതെടുക്കപ്പെടുന്ന, ശാപങ്ങളെ വെല്ലുവിളിക്കാനും മറികടക്കാനും ഉപായങ്ങൾ തേടുന്ന ഗന്ധർവ്വ ജീവിതം പ്രമേയമായി സ്വീകരിക്കാൻ പത്മരാജനെ പ്രചോദിപ്പിച്ചത് ഉത്തമമായ കലയുടെ ഈയൊരു സ്വഭാവ വിശേഷമാവണം.

"ഒന്നു പറഞ്ഞിട്ട് പോകാൻ കഴിഞ്ഞല്ലോ" എന്ന ആശ്വാസം മാത്രമാണ് തന്നെ ഈ സമയം ഭരിക്കുന്നത് എന്ന് ഗന്ധർവ്വൻ ഭാമയോട് പറയുന്ന വാചകത്തിൽ, അതുകൊണ്ടുതന്നെ പത്മരാജനിൽ,കലാകാരനു സഹജമായ ആധികൾ ശമിക്കുന്നതാണ് നമുക്ക് കാണാനാവുക.വേർപാട് എന്നത് അനിവാര്യമായ സംഗതിയാണ്. അതിനെ മറികടക്കുക കലാകാരന് സാദ്ധ്യമല്ല. രാത്രിയുടെയും പകലുകളുടെയും നിയമത്തിന് ഗന്ധർവ്വനെപ്പോലെ കലാകാരനും വിധേയനാണ്. ക്ഷണികമായ വേഴ്ചകളെ എല്ലാ കലാകാരനും എന്നെങ്കിലും മടുത്തു പോകുന്നു. പിന്നെ അയാളുടെ ലക്ഷ്യമെന്നത് അനശ്വരമായ ഒരു ഒടുങ്ങലാണ്. "ഈ ഭൂമിയിൽ ഒരിടത്ത്, നിന്റെ കുഴിമാടത്തിനടുത്ത്, ഇത്തിരി മണ്ണ് കണ്ടെത്തി വിശ്രമിക്കാൻ കൊതിക്കുകയാണ്," എന്ന് ഏറ്റു പറയുന്നത് ഈ നിമിഷമെങ്കിലും ഗന്ധർവ്വനല്ല, കലാകാരനാണ്. അനിശ്ചിതമായ യാത്രകൾക്കും അലച്ചിലുകൾക്കും ശേഷം എങ്ങനെ എക്കാലവും ഓർമ്മിക്കപ്പെടുന്ന ഒരു ഓർമ്മയായി തന്റെ കലാജീവിതം സഫലമാകും എന്ന ഒരു വേവലാതി മാത്രമാണ് ശരിയായഒരു കലാജീവനത്തിന്റെ അവസാനം കലാകാരനിൽ ബാക്കിയാവുന്നത്. മറ്റെല്ലാ ഓർമ്മകളും അന്നേരം അയാളിൽ നിന്ന് കെട്ടുപോയിരിക്കുന്നു. ഏറ്റവും അവസാനത്തെ വേഴ്ചയ്ക്ക് ശേഷം പതിവിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായി 'ഒന്ന് പറഞ്ഞിട്ട് പോകാൻ കഴിഞ്ഞിരുന്നെങ്കിൽ' എന്ന് അറിയാതെ ഒരു കലാകാരൻ ആഗ്രഹിക്കുമ്പോഴാണ് 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വൻ' പോലുള്ള സിനിമകൾ സംഭവിക്കുന്നത്.

കലയെ ലൈംഗികതയുമായി ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന പാഠങ്ങൾ സാഹിത്യത്തിൽ ധാരാളമാണ്. ലൈംഗികത എന്നത് ഒരർത്ഥത്തിൽ പങ്കുവെക്കലും മറ്റൊരർത്ഥത്തിൽ സ്വയം നിറവേറപ്പെടലുമാണ് .ഇന്ദ്രസദസ്സിലെ ഗന്ധർവ്വന്മാരുടെ ജീവിതം നപുംസകങ്ങളുടെ ജീവിതമാണെന്ന് ചലച്ചിത്രം പറയുന്നു. അപ്സരസുകളുമായുള്ള ദൈവങ്ങളുടെ ക്രീഡകളുടെ നിശ്ശബ്ദ സാക്ഷ്യമാണ് ഗന്ധർവ്വന്മാരുടെ ജീവിതം. ഏതെങ്കിലും ഒരു പെണ്ണിനെ ആഗ്രഹത്തോടെ നോക്കിപ്പോയാൽ ആ നിമിഷം അവർ ശപിക്കപ്പെട്ട് ഭൂമിയിലേക്ക് അയക്കപ്പെടുകയായി. ഭൂമിയിൽ കിട്ടാവുന്ന കന്യകമാരെയെല്ലാം പ്രാപിച്ച്, ഓരോവേഴ്ചക്ക് ശേഷവും അവരെ മറന്ന്,നിശ്ചിതകാലം ഭൂമിയിൽ അലഞ്ഞു തിരിയുന്ന ശാപം പേറിയുള്ള ജീവിതം ഒരു ഗന്ധർവ്വനും പങ്കിടലോ നിറവേറലോ അല്ല. അയാളെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം അപ്പോൾ ലൈംഗികത എന്നത് ഒരു ശാപം മാത്രമാണ്. മറവികളെ പ്രതിരോധിക്കാനുള്ള വെമ്പലിൽ അതുകൊണ്ടാണ് ഗന്ധർവ്വൻ ഭാമയുടെ ശരീരം ആഗ്രഹിക്കാത്തതും അവളുടെ ആത്മാവിനെ മാത്രം അന്വേഷിക്കുന്നതും. പക്ഷേ കല എന്നത് കലാകാരനിൽ നിന്നും വേർപെട്ട ഒരു സ്വതന്ത്ര വ്യക്തിത്വമാണ്. ചലച്ചിത്രത്തിലെ ഭാമ എന്നത് കലാകാരൻ തേടുന്ന അയാളുടെ കല ആണ് . അതുകൊണ്ടാണ് തിരിച്ചു ചെല്ലുമ്പോൾ ഭൂമിയിലെ അയാളുടെ തെറ്റുകുറ്റങ്ങളുടെ പേരിൽ അയാൾ നേരിടാൻ പോകുന്ന ശിക്ഷകളുടെ കാഠിന്യം കുറയ്ക്കാനായി അയാൾക്ക് ആവശ്യമില്ലാത്ത വേഴ്ചയ്ക്ക് ഭാമ അയാളെ നിർബന്ധിക്കുന്നതും മുൻകൈ എടുക്കുന്നതും. "ശിക്ഷകളുടെ ഈ രാത്രി പുലരുമ്പോൾ ഭൂമിയിൽ എന്നെ കാത്തിരിക്കുന്ന ഏറ്റവും ക്രൂരമായ ദുർവ്വിധിഎന്റെ കന്യകാത്വമാണെന്ന് ഞാൻ തിരിച്ചറിയുന്നു," എന്ന ഭാമയുടെ വാക്കുകൾ കലാകാരനോടുള്ള അയാളുടെ കലയുടെ, അയാളുടെ അവസാനത്തെ പ്രമേയത്തിന്റെ അവസാനത്തെവാക്കുകളാണ്. അവസാനത്തെ ആവിഷ്കാരത്തിനു വേണ്ടിയുള്ള മുൻകൈ എടുക്കുന്നത് അതുകൊണ്ടുതന്നെ കലാകാരനല്ല, കല തന്നെയാണ്.

എന്താണ് കലാകാരന്റെ ലൈംഗികത എന്ന ചോദ്യം ഇവിടെ പ്രസക്തമാകുന്നു. ഗന്ധർവ്വന്റെ ലൈംഗികത പോലെയാണ് അത്. ആണിന്റെയോ പെണ്ണിന്റെയോ ലൈംഗികതയല്ല. മറ്റൊരർത്ഥത്തിൽ അത് ഒരേസമയം ആണിന്റെയും പെണ്ണിന്റെയും ലൈംഗികതയാണ്. ആകൃഷ്ടമാകുന്ന പങ്കാളിക്ക് അനുസരിച്ച് ഭിന്ന ഭാവങ്ങൾ അത് സ്വീകരിക്കുന്നു. ഇത്തരമൊരു അനുഭവവും ഒരു കലാകാരന്റെ അവസാനത്തെ ഏറ്റുപറച്ചിലായി നമുക്ക് മുന്നിലുണ്ട്. ഋതുപർണഘോഷിന്റെ അവസാനത്തെ സിനിമ “ചിത്രാംഗദ”യായി. ചിത്രാംഗദയ്ക്കപ്പുറം സിനിമകൾ ഒന്നുമില്ലാതെ ഘോഷും അവസാനിക്കുകയായിരുന്നു.

ഇരട്ട സ്വത്വങ്ങളുടെ സന്നിഗ്ദ്ധതയായിരുന്നു ഘോഷിന് ജീവിതം. ഘോഷ് സ്വന്തം ജീവിതം കൊണ്ട് നിരവധിചിത്രങ്ങൾ സംവിധാനം ചെയ്തു. ചോക്കർബാലി,അന്തർ മഹൽ, ദഹൻ, ഉന്നീസേ ഏപ്രിൽ എന്നിങ്ങനെ ഒട്ടനവധി ചിത്രങ്ങൾ. അതിലെ കഥയും കഥാപാത്രങ്ങളും കാണികളോട് തങ്ങളുടെ ജീവിതത്തെക്കുറിച്ച് പറഞ്ഞു. അപ്പോഴെല്ലാം ഘോഷ് ഉള്ളിൽ വീർപ്പുമുട്ടുന്നുണ്ടായിരുന്നിരിക്കും. ഇനി എപ്പോഴാണ്, എന്നാണ്, തനിക്ക് തന്നെക്കുറിച്ച്, തന്റെ ജീവിതത്തെക്കുറിച്ച്, മനുഷ്യരോട് സംസാരിക്കാനാവുക? എപ്പോഴാണ് താൻ മാത്രം കഥാപാത്രമായ ഒരു സിനിമ സംഭവിക്കുക? വീണ്ടും അതുതന്നെ. ദിലാസ്റ്റ് ആൻഡ് ഫൈനൽ കോൾ. ചിത്രാംഗദ.

'ചിത്രാംഗദ' മഹാഭാരതത്തിൽ നിന്നുണ്ടായതാണ്. അത് അവിടെ എവിടെയോ ആരും കാണാതെ കിടന്നു. രവീന്ദ്രനാഥ ടാഗോർ അത് കണ്ടെടുത്തു. അതിൽ നിന്ന് ഒരു നൃത്തനാടകം ഉണ്ടാക്കി. അതിനെ അവലംബിച്ചിട്ടാണ് ഘോഷ് തന്റെ ചലച്ചിത്രം സൃഷ്ടിച്ചത്. ഘോഷ് ചിത്രാംഗദ എടുക്കുമ്പോൾ ക്വീർസമൂഹത്തിന്റെ പ്രശ്നങ്ങൾ ഇന്ത്യയിൽ ഇന്നത്തേതുപോലെ വ്യാപകമായി ചർച്ച ചെയ്യപ്പെട്ടിരുന്നില്ല. ഘോഷ് അത് ഉച്ചത്തിൽ ലോകത്തോട് വിളിച്ചു പറഞ്ഞു. എല്ലാ പുരുഷന്മാരിലും ഉള്ള സ്ത്രീ ജീവിതങ്ങളും, എല്ലാ സ്ത്രീകളിലുമുള്ള പുരുഷ ജീവിതങ്ങളും അപ്പോൾ വെളിച്ചത്തിലേക്ക് വന്നു. അവരെയെല്ലാം കാഴ്ചക്കാരാക്കി അവശേഷിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് ഘോഷ്മാത്രം തന്റെഅവസാന സിനിമയിലെ കഥാപാത്രമായി മാറി. പത്മരാജൻ 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വനി'ൽ എന്നതുപോലെ.

എന്തായിരുന്നു ഋതുപർണ്ണഘോഷ് തന്റെ അവസാനത്തെ സിനിമയിൽ തന്റെ പ്രേക്ഷകരോട് പറയാൻ ആഗ്രഹിച്ചത്? തീർച്ചയായും ഒരാൾക്ക് അയാൾ അല്ലെങ്കിൽ അവൾ അല്ലാതെ മറ്റൊന്നായി നടിക്കുക അസാധ്യമാണെന്നല്ലേ? ചിത്രാംഗദയിലെ രുദ്ര ചാറ്റർജി പുരുഷനായി ജനിച്ച് പുരുഷനായി വളർത്തപ്പെട്ടെങ്കിലും തന്നിലെ സ്ത്രീയെ തിരിച്ചറിഞ്ഞ് സ്ത്രീയായി പരിണമിക്കാൻ ആഗ്രഹിച്ച ഒരാളാണ്. തന്നെ ആവിഷ്കരിക്കാനുള്ള മാധ്യമമായി രുദ്ര തെരഞ്ഞെടുക്കുന്നത് നൃത്തത്തെയാണ്. ഏറ്റവും ഒടുവിലായി രുദ്ര തെരഞ്ഞെടുത്ത പ്രമേയം മഹാഭാരത കഥയെ ഉപജീവിച്ച് ടാഗോർ എഴുതിയ ചിത്രാംഗദ എന്ന നൃത്ത നാടകമാണ്. മണിപ്പൂരി രാജ്യത്തെ രാജകുമാരിയായിരുന്നു ചിത്രാംഗദ. പക്ഷെ അച്ഛൻ രാജാവിന് ശിവനിൽ നിന്നും ലഭിച്ച വരം, പുത്രന്മാർ ഉണ്ടാകുമെന്ന അനുഗ്രഹത്തിന്റെ പേരിൽ, അവൾ പുത്രനായി വളർത്തപ്പെട്ടു. പിന്നീടവൾ അർജ്ജുനനെ കാണുകയും അയാളോടുള്ള പ്രണയത്തിൽ തന്റെ സ്ത്രീത്വത്തിലേക്ക് മടങ്ങിപ്പോകുകയുമായിരുന്നു. സിനിമയിൽ ചിത്രാംഗദയെ അവതരിപ്പിക്കാൻ ഘോഷ് തന്നെത്തന്നെ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നതിന്റെ കാരണം അടുത്തുവരാൻ പോകുന്ന മരണത്തിന്റെ അനിവാര്യതയാണെന്ന് നാം ഇപ്പോൾ തിരിച്ചറിയുന്നു. 2012 ൽ ചിത്രാംഗദ പൂർത്തിയാക്കി ഒരു വർഷത്തിനിപ്പുറം 2013 ൽ ഘോഷ് എന്ന അതുല്യ പ്രതിഭ പത്മരാജനെപ്പോലെ ഹൃദയസ്തംഭനത്താൽ മരണപ്പെടുകയാണുണ്ടായത്. എന്തൊരു യാദൃച്ഛികത!

സിനിമയിലെ രുദ്ര എന്ന കഥാപാത്രം തന്റെ അച്ഛനമ്മമാരുടെ മകനായി ജനിച്ച് അവരുടെ ആഗ്രഹപ്രകാരം എൻജിനീയറിങ് വിദ്യാഭ്യാസം പൂർത്തിയാക്കി പിന്നീട് രക്ഷിതാക്കളുടെ ഇച്ഛയെ ധിക്കരിച്ച് നൃത്തം എന്ന മാധ്യമത്തിലേക്ക് പരിണമിച്ചു പോയ ഒരാളാണ്. ജീവിതത്തിൽ അയാൾ പുരുഷനായി വളർന്ന് മെല്ലെ തന്നിൽ പ്രത്യക്ഷമാകുന്ന സ്ത്രൈണതയുടെ അംശങ്ങളെ ഉൾക്കൊള്ളുകയും തിരിച്ചറിയുകയും ചെയ്ത് പാർഥോ എന്ന പുരുഷനിൽ ആകർഷിക്കപ്പെട്ട് ലിംഗമാറ്റ ശസ്ത്രക്രിയയിലൂടെ അച്ഛനമ്മമാരുടെ ഇച്ഛകളെ ധിക്കരിച്ച് സ്ത്രീയായി രൂപാന്തരം പ്രാപിക്കാൻ തീരുമാനിക്കുകയാണ്. പഠനം കൊണ്ട് മാത്രമല്ല, ജീവിതം കൊണ്ടും ശരീരംകൊണ്ടും താൻ അനുഭവിക്കുന്ന ദ്വന്ദ്വത്തിന്റെ സംഘർഷങ്ങളാണ് രുദ്രയെ എപ്പോഴും ഉലയ്ക്കുന്നത്. പത്മരാജന്റെ അവസാന കഥാപാത്രത്തിനെ പിന്തുടരുന്നത് സ്വർഗ്ഗത്തിന്റെ നിയമങ്ങളും ശാപങ്ങളുമാണെങ്കിൽ, ഘോഷിന്റെ അവസാന കഥാപാത്രത്തിനെ പിന്തുടരുന്നത് ഭൂമിയുടെയും മനുഷ്യരുടെയും നിയമങ്ങളാണ്. താൻ സ്നേഹിച്ച പുരുഷന്, പാർഥോയ്ക്ക്,ദത്തിലൂടെ എങ്കിലും ഒരു കുട്ടിയെ സമ്മാനിക്കണമെങ്കിൽ ഈ രാജ്യത്തെ നിയമപ്രകാരം താൻ ഒരു സ്ത്രീയായി മാറിയേ പറ്റൂ എന്ന നിയമത്തിന്റെ ശാസനകൾ കൊണ്ടുകൂടിയാണ് രുദ്ര ലിംഗമാറ്റ ശസ്ത്രക്രിയയ്ക്ക് വിധേയപ്പെടുന്നത്. പക്ഷേ അപ്പോഴും പരാജയപ്പെട്ട് പാർഥോയാൽ ഉപേക്ഷിക്കപ്പെട്ട്, ജീവിതത്തിൽ തീർത്തും തനിച്ചാകുമ്പോൾ ഒരാൾക്ക് എങ്ങനെ അയാൾ അല്ലെങ്കിൽ അവൾ ആയി നിലനിൽക്കാൻ സാധിക്കും, അല്ലെങ്കിൽ നിലനിൽക്കുന്ന നിയമവ്യവസ്ഥകൾ അതിനെ എത്രമാത്രം പിന്തുണയ്ക്കും, എന്ന വലിയൊരു മുഴക്കത്തിലാണ് ജീവിതം ഘോഷ് അവസാനിപ്പിക്കുന്നത്.

ഇപ്പോൾ ഓർക്കുമ്പോൾ കൗതുകം തോന്നുന്നു. 'ചിത്രാംഗദ' എന്ന സിനിമയിൽ രുദ്ര പാർഥോയിൽ ആകൃഷ്ടനാകുന്നത് കടൽത്തീരത്ത് വെച്ച് അയാൾക്ക് പാർഥോ ഒരു പ്രതിമാരൂപം സമ്മാനിക്കുമ്പോഴാണ്. 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വനി'ൽ ഭാമ ഗന്ധർവ്വനിൽ ആകൃഷ്ടയാകുന്നതും കടൽത്തീരത്ത് വെച്ച് തിരമാലകളിൽ ഉലഞ്ഞു ഒരു പ്രതിമാരൂപം അവൾക്ക്കിട്ടുമ്പോഴാണ്. തിരശ്ശീലയിൽ രൂപങ്ങളെ നിർമ്മിക്കുന്ന ശില്പികളാണല്ലോ ചലച്ചിത്രകാരന്മാർ. അതുകൊണ്ടാകും ഇങ്ങനെയൊരു സാദൃശ്യം അവരുടെ അവസാന സിനിമകളിൽ സംഭവിച്ചത്.

എല്ലാ വലിയ കലാകാരന്മാരുടെയും അവസാനത്തെ ആർട്ട് എന്നത് അനശ്വരതയെക്കുറിച്ചുള്ള വേവലാതിയിൽ ഉത്ഭവിക്കുന്നതാണെന്ന് ഗന്ധർവ്വൻ പ്രേക്ഷകരെ ബോദ്ധ്യപ്പെടുത്തിയതു പോലെ ചിത്രാംഗദയും ബോദ്ധ്യപ്പെടുത്തുന്നു. സിനിമയിലൊരിടത്ത് പാർഥോയോടുള്ള രുദ്രയുടെ പ്രണയം, അല്ലെങ്കിൽ പാർഥോയ്ക്ക് രുദ്രയോടുള്ള പ്രണയം സ്ഥായിയായിട്ടുള്ളതാണോ എന്ന് അമ്മ രുദ്രയോട് ചോദിക്കുമ്പോൾ രുദ്ര തിരിച്ചു ചോദിക്കുന്നത് എന്താണ് സ്ഥായിയായിട്ടുള്ളത് എന്നാണ്. ഈ ശരീരം സ്ഥായിയായിട്ടുള്ളതാണോ? പെർമനന്റ് അല്ലെങ്കിൽ ഇമ്മോർട്ടൽ? അവിടെ ഉത്തരം കിട്ടാതെ രുദ്രയുടെ അമ്മ പതറുന്നത് നമുക്കു കാണാം. അതുപോലെ സിനിമയിൽ ഒരിടത്ത് രുദ്ര എന്ന കഥാപാത്രം താൻ സംവിധാനം ചെയ്ത് അവതരിപ്പിച്ച ചിത്രാംഗദ എന്ന നൃത്ത നാടകത്തിൽ തനിക്കിപ്പോൾ തൃപ്തി തോന്നുന്നില്ല എന്നും, ചിത്രാംഗദയുടെ ആത്മാവ് തനിക്ക് പൂർണമായും ആവിഷ്കരിക്കാൻ സാധിച്ചില്ല എന്നും കൗൺസിലറോട് പറയുന്നുണ്ട്. എല്ലാ വലിയ കലാകാരന്മാരുടെയും അവസാനത്തെ ആർട്ട് എന്നത് ഉള്ളിലേക്ക് തിരിച്ചുവച്ച ഒരു വെളിച്ചമാണ്. തികച്ചും ഇമ്മോർട്ടലായ ശരീരമെന്ന മാദ്ധ്യമം കൊണ്ട്, സ്ഥായിയല്ലാത്ത ജീവിതം കൊണ്ട്, താൻ ആവിഷ്കരിച്ച കഥകളിലും കഥാപാത്രങ്ങളിലും എത്രത്തോളം താൻ ഉണ്ടെന്ന ഒരു അന്വേഷണം. "എന്തുകൊണ്ടാണ് എല്ലാവരും സ്വർഗ്ഗത്തിൽ പോകാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്നത്, എന്തുകൊണ്ടാണ് ആരും മരിക്കാൻ ആഗ്രഹിക്കാത്തത്?" എന്ന് രുദ്ര ചോദിക്കുമ്പോൾ അതിലേക്ക് പത്മരാജന്റെ ഗന്ധർവ്വൻ ലയിച്ചുചേരുന്നു. സ്വർഗ്ഗം എന്നത് കാലാകാലങ്ങളായി നമ്മുടെ സമൂഹം നിർമ്മിച്ചെടുത്ത സുന്ദരമായ ഒരു പ്രതീതിയാണ്. യാഥാർത്ഥ്യത്തിൽ നിന്നും പ്രകാശവർഷങ്ങൾക്കപ്പുറം നിലകൊള്ളുന്ന ഒന്ന്.

"നിയമപ്രകാരം എന്റെ മകനായ നിനക്ക് ഞാൻ എന്റെ സർവ്വ സമ്പാദ്യങ്ങളും തന്നു. നാളെ ഓപ്പറേഷനു ശേഷം നീ സ്ത്രീയായി മാറുമ്പോൾ എന്റെ വിൽപത്രമുൾപ്പെടെ അസാധുവാകും. അതുകൊണ്ട് നമുക്ക് അത് മാറ്റി എഴുതണമെന്ന്" രുദ്രയോട്അച്ഛൻ പറയുമ്പോൾ ഭൂമിയിലെ നിയമവ്യവസ്ഥകളിൽ തന്റെ ജീവിതം സങ്കീർണ്ണമാക്കപ്പെടുന്നത് രുദ്ര തിരിച്ചറിയുന്നു. ഗന്ധർവ്വനെ പീഡിപ്പിച്ചത് പരലോകത്തിന്റെ നിയമവ്യവസ്ഥകളാണെങ്കിൽ രുദ്രയെ പീഡിപ്പിക്കുന്നത് ഇഹലോകത്തിന്റെ നിയമവ്യവസ്ഥകളാണ്. "ഓപ്പറേഷനു ശേഷം ഞാൻ മരിച്ചുപോകുമോ?" എന്ന് രുദ്ര തന്റെ കൗൺസിലറോട് ചോദിക്കുമ്പോൾ അയാൾ പറയുന്നത് "അതെ,"എന്നാണ്. ഒരു ഞെട്ടൽ അപ്പാടെ പ്രേക്ഷകന് പകർന്നിട്ട് അയാൾ രുദ്രയോട് അതിന്റ സങ്കീർണ്ണത ഏറ്റവും ലളിതമായി വിവരിക്കുന്നത് ഇങ്ങനെയാണ്, "ഭൂമിയിൽ ഒരാൾക്കും രണ്ട് ജീവിതം ജീവിക്കാൻ ആവുകയില്ല. പുരുഷനായുള്ള രുദ്രയുടെ ജീവിതം അവസാനിക്കുമ്പോൾ സ്ത്രീയായുള്ള രുദ്രയുടെ ജീവിതം ആരംഭിക്കുന്നു." ഇവിടെവെച്ച് ഭൂമിയിലെ എല്ലാ കലാകാരനും നേരിടുന്ന, ഒരുപക്ഷേ ഏറ്റവും ആദിമവും സ്ഥായിയുമായ ചോദ്യം ഘോഷും നേരിടുന്നു. "നിങ്ങൾ എങ്ങനെ ഓർമിക്കപ്പെടണം എന്നാണ് നിങ്ങൾ ആഗ്രഹിക്കുന്നത്?" വീണ്ടും അതേ ചോദ്യം. എന്താണ് പെർമനെന്റ്? എന്താണ് ഇമ്മോർട്ടൽ? ഇതാണ് ഗന്ധർവ്വനിൽ പത്മരാജനും മുന്നോട്ടുവെച്ച ചോദ്യം. ഭാമയുടെ പ്രണയിയായി ഭൂമിയിൽ ഒടുങ്ങാനായിരുന്നു ഗന്ധർവ്വന്റെ ആഗ്രഹം. തെളിച്ചു പറഞ്ഞാൽ ഒരിക്കലും അവസാനിക്കാത്ത നിലയ്ക്കാത്ത പ്രണയം. അതിനപ്പുറം മറവികൾ ഇല്ല.ഓർമ്മകളുടെ സഫലത മാത്രമേയുള്ളൂ.

'ചിത്രംഗദ'യിൽ മയക്കുമരുന്നിന് അടിമയായ പാർഥോ രുദ്രയോട് "വേദന ആനന്ദമാകുന്നതെങ്ങനെയെന്ന് അറിയുമോ നിനക്ക്" എന്ന് ചോദിക്കുന്നുണ്ട്. ഏതൊരു ഉത്തമമായ കലയുടെ പിറവിയിലും അതിന്റെ സൃഷ്ടാവ് അതികഠിനമായ വേദന അനുഭവിക്കുന്നുണ്ട്. അതിന്റെ സാക്ഷാത്കാരത്തിലാണ് ഉന്മാദത്തോളം വളരുന്ന ആനന്ദം കലാകാരന് അനുഭവവേദ്യമാകുന്നത്. കല എന്നത് കലാകാരന്റെ പ്രണയ വസ്തുവാണ്. ഗന്ധർവ്വന് ഭാമ എന്നതുപോലെ. ആ പ്രണയത്തിന്റെ പേരിൽ അനുഭവിക്കേണ്ടിവരുന്ന കൊടും പീഡനങ്ങൾ ചാട്ടവാറടികൾ,പൊള്ളുന്ന ലോഹപ്രതിമയെ ആലിംഗനം ചെയ്യൽ, ഒക്കെയും അയാൾക്ക് ആനന്ദകരമാകുന്നത് കലയോടുള്ള അടങ്ങാത്ത പ്രണയസക്തി കൊണ്ടാണ്. രൂപമാറ്റം വരുത്തുന്ന സർജറിയുടെ ഭാഗമായ ശാരീരികവും മാനസികവുമായ കൊടും പീഡകൾ രുദ്ര തരണം ചെയ്യുന്നത് പാർഥോയോടുള്ളഒടുങ്ങാത്ത പ്രണയാസക്തി കൊണ്ടാണ്. ഒരു കലാകാരന് തന്റെ കലയോടുള്ള ഒടുങ്ങാത്ത പ്രണയാസക്തിയെ ആ മാദ്ധ്യമത്തിന് എത്രമാത്രം ഉൾക്കൊള്ളാനും സ്വാംശീകരിക്കാനും സാധിക്കും എന്നുള്ളത് വലിയൊരു ചോദ്യമാണ്. 'ചിത്രാംഗദ'യിൽ പാർഥോ സർജറി കഴിഞ്ഞ് നൃത്തത്തിന്റെ ചുവടുകൾ പരിശീലിച്ചുനോക്കുന്ന രുദ്രയെ ശകാരിക്കുന്നത് "നിന്റെ ശരീരം നിന്റെ നൃത്തവിഷ്കാരത്തിനുള്ളഉപകരണം ആയിരിക്കുമ്പോൾ," എന്നുപറഞ്ഞു കൊണ്ടാണ്. അപ്പോൾ രുദ്ര അയാളെ തിരുത്തുന്നത്, "ഞാൻ എന്റെ ശരീരം കൊണ്ടല്ല നൃത്തം ചെയ്യുന്നത് ഞാൻ എന്നിൽത്തന്നെയാണ് നൃത്തം ചെയ്യുന്നത്" എന്നാണ്. തന്നിൽത്തന്നെയുള്ള നൃത്തം ചെയ്യലിന്റെ ഏറെക്കുറെ പൂർണ്ണവേദിയായി ഋതുപർണ്ണഘോഷ് കണ്ടെത്തിയ സിനിമയായിരുന്നു 'ചിത്രാംഗദ'. അതുപോലെ പത്മരാജന്റെ 'ഞാൻ ഗന്ധർവ്വനും'.

"Why a building is called a building even if it is complete?" സിനിമയിൽ രുദ്രയെ പിന്തുടരുന്ന അനേകം ഫോൺ സന്ദേശങ്ങളിൽ അവസാനത്തെ ഒരു സന്ദേശം അതാണ്. ഈ സന്ദേശങ്ങൾ ആരാണ് തനിക്ക് അയക്കുന്നതെന്ന് രുദ്രയ്ക്ക് അറിയില്ല. ആ നമ്പറിൽ തിരിച്ചു വിളിച്ചാൽ ഫോൺ കിട്ടുകയില്ല. പലപ്പോഴും ആ സന്ദേശങ്ങൾ ചോദ്യങ്ങൾ മാത്രമായിരിക്കും. പക്ഷേ ഒടുവിലത്തെ സന്ദേശത്തിനു മാത്രം ഒരു തുടർച്ചയുണ്ടായി. ഒരുത്തരം.ജീവിതത്തിലുടനീളം രുദ്ര തേടിയ ചോദ്യങ്ങൾക്കും വേവലാതികൾക്കും സന്നിഗ്ദ്ധതകൾക്കുംഉള്ള മറുപടി പോലെ. "Because no transition is ever complete. It is an ongoing process" എന്നാണ് ആ ഉത്തരം. അത് ആർട്ടിന്റെ പാഠമാണ്. ഉത്തമമായ കല എന്നത് ഒരിക്കലും പൂർത്തീകരിക്കപ്പെടാത്ത ഒന്നാണ്. നിരന്തരമായ പുതുക്കലുകൾ. ഒടുങ്ങാത്ത അന്വേഷണം. നിലയ്ക്കാത്ത രൂപാന്തരം പ്രാപിക്കലുകൾ. കൊടുക്കൽ വാങ്ങലുകൾ. അത്തരം അന്വേഷണങ്ങളുടെ അവസാനം തളർന്നുപോകുന്ന കലാകാരൻ തന്റെ അവസാനത്തെ വിശ്രമത്തിലേക്ക് പ്രവേശിക്കും മുമ്പ് അതുവരെ സൃഷ്ടിച്ച നിർമ്മിതികളിലൂടെ തിരിഞ്ഞു നോക്കുന്നു. ഓരോ നിർമ്മിതിയും ചെറിയ ചെറിയ മരണങ്ങൾ ആയിരുന്നെന്ന് തിരിച്ചറിയുന്നു. അതിലൊക്കെയും താൻ എത്രമാത്രം ഉണ്ടായിരുന്നെന്ന് അന്വേഷിക്കുന്നു. ചിത്രാംഗദയുടെ ആത്മാവിനോട് തനിക്ക് നീതിപുലർത്താൻ കഴിഞ്ഞുവോ എന്ന് രുദ്ര സംശയിക്കുന്നതു പോലെ, മറവിയിലേക്കാണ്ടുപോയ കന്യകമാരിലൊന്നും താൻ അവശേഷിക്കുന്നില്ലെന്ന് ഗന്ധർവ്വന്റെ പരാജയബോധത്തോടെ, തിരിച്ചറിവോടെ, അവസാനത്തെ കലാവിഷ്കാരത്തിൽ അയാളുടെ കല അയാളിലേക്ക് തന്നെ തിരിയുന്നു. അതാണ് വേദിയിലേക്കുള്ള അയാളുടെ അവസാനത്തെ ക്ഷണപത്രം. ദ ലാസ്റ്റ് ആൻഡ് ഫൈനൽ കോൾ.

അല്ല-

'ചിത്രാംഗദ'യിൽ രുദ്രയ്ക്ക് വരുന്ന അനേകം ഫോൺ സന്ദേശങ്ങളിൽ ഒന്നുപോലും തിരിച്ചു വിളിച്ചാൽ ഉത്തരം കിട്ടുന്നതല്ല. ഗന്ധർവ്വനെ എപ്പോഴും പ്രത്യക്ഷപ്പെടുത്താനായി ഭാമയ്ക്ക് അയാൾ സമ്മാനിച്ച മുത്ത് അവസാനം പ്രയോജനരഹിതമായ ഒരു വെളുത്ത മണൽക്കട്ടയായിത്തീരുകയാണ്. അവൾ അതിൽ ചുംബിച്ചാൽ പോലും പഴയതുപോലെ അയാൾക്ക് പ്രത്യക്ഷീഭവിക്കാനാവുന്നില്ല. അങ്ങനെ നോക്കുമ്പോൾ ഒരു കലാകാരനും ഫൈനൽ കോൾ അനുഭവിക്കുന്നില്ല. അവർ അന്തർദ്ധാനം ചെയ്തതിനുശേഷം ഭൂമിയിൽ അവശേഷിക്കുന്ന അവരുടെ പ്രേക്ഷകരും അനുവാചകരുമാണ് അനിവാര്യമായ ആ വിസ്മൃതിയെ അഭിമുഖീകരിക്കുന്നത്. പിന്നെയും അവർ അയാളോട് ബന്ധപ്പെടാൻ ശ്രമിക്കുന്നുണ്ട്. പക്ഷേ എല്ലാത്തിനെയും വിഴുങ്ങുന്ന ദുരന്തരൂപിയായ കാലം അവർക്കിടയിൽ ഇരുണ്ട ഒരു കർട്ടൻ വലിച്ചിട്ടിരിക്കുന്നു. ഭൂമിയിൽ ബാക്കിയാവുന്നവർ എയ്തു വിടുന്ന വിളികൾ മിസ്ഡ് കോളുകളായി പരിണമിക്കുന്നു. ഉത്തരം നൽകപ്പെടാത്ത നിലയ്ക്കാത്ത വിളികൾ, നിലവിളികൾ.

(പ്രതിമയും രാജകുമാരിയും: പത്മരാജന്റെ അവസാനത്തെ നോവൽ)